مقدمه‏ای بر جامعه اطلاعاتی؛ اصول، عناصر، شاخص‏ها و تعاریف موجود

تقریباً از دهه 1980 به بعد، موضوع جامعه اطلاعاتی به طور فزاینده‏ای مورد توجه دانشمندان، سیاستمداران و دانشمندان علوم اجتماعی قرار گرفته و مفهوم جامعه اطلاعاتی به سرچشمه‏ای از مباحث و گفتمان‏های فراوان تبدیل شده است. این پدیده، مفاهیم مختلفی چون اجتماع، فرهنگ، اقتصاد و فناوری را تحت‏الشعاع قرار داده و از این رو، در تمام بخش‏های زندگی مردم، از نظر علمی و عملی رسوخ کرده است (حسنی، 1384: 98). جامعه اطلاعاتی در دهه‏های اخیر، به صورت یکی از مهم ترین موضوع‏های مورد توجه متفکران و متخصصان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی درآمده و در عرصه روابط بین‏المللی، مناسبات منطقه‏ای و صحنه زندگی ملی کشورها نیز جایگاه برجسته‏ای پیدا کرده است. درباره جامعه اطلاعاتی دیدگاه هایی وجود دارد که توسط «فریتز ماکلوپ» و «دانیل بل» ارایه شده و بر اساس این دو دیدگاه، جامعه اطلاعاتی از ویژگی‏های زیر برخوردار است:

- کارگران اطلاعاتی (Information Workers) به معنای دقیق کلمه، در کشورهای ثروتمند و پیشرفته که اکثریت نیروی کار آنها را " کارگران صنعتی" (Industrial Workers) تشکیل می‏دهند، به وسیع ترین گروه در حال اشتغال تبدیل شده‏اند؛ به طوری که می‏توان گفت در این کشورها یک «طبقه جدید معرفتی» (دانش‏مدار) پدید آمده است.

- ساختار «تکنولوژی فکری» (Intellectual Technology) نیز در این کشورها در کنار ساختار تکنولوژی صنعتی ایجاد شده است.

- عنصر اصلی کالاها و فرآورده‏های مورد استفاده در صنعت و زندگی خانگی کشورهای مذکور را بیش از پیش، اطلاعات بسته‏بندی شده تشکیل می‏دهد (معتمدنژاد،1383: 7-8).

اتحادیه بین‏المللی ارتباطات دور (ITU) در دهه آخر 1990، با طرح اندیشه برگزاری « اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» (WSIS) گام بسیار مهمی برای ترویج مفهوم جامعه اطلاعاتی  برداشت (معتمدنژاد، 1383: 17). از سال 2003 به بعد، به موضوع جامعه اطلاعاتی توجه زیادی شد و با آغاز نخستین اجلاس سران درباره جامعه اطلاعاتی در ژنو، نقد و نظرهای مختلفی برای تعیین معیارها و شیوه برخورد کشورها با جامعه اطلاعاتی ابراز شد؛ و از این طریق، اسناد بین‏المللی، اعلامیه‏ها و گزارش های مختلفی به توافق کشورها رسید و انتشار پیدا کرد. کارشناسان فناوری اطلاعات، در خصوص جامعه اطلاعاتی تعابیر زیر را مطرح کرده‏اند:

- پلی بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه نیافته

- وسیله‏ای برای توسعه اقتصادی و اجتماعی

- موتوری برای رشد و توسعه

- ستون مرکزی ساخت یک اقتصاد و جامعه‏ی جهانی بر پایه علم

- فرصتی برای کشورها برای آزاد کردن خود از محدودیت‏های جغرافیایی از فناوری‏های اطلاعات و ارتباطات

"ویلیام مارتین"  (William Martin) از نخستین کسانی است که موضوع جامعه اطلاعاتی را مطرح کرده‏ و یادآور می‏شود که هر چند واژه جامعه اطلاعاتی از چند سال پیش متداول بوده، اما هنوز درباره مفهوم و محتوای آن، تفاهم عملی حاصل نشده و حتی گاهی مشروعیت کاربرد این واژه نیز مورد تردید قرار گرفته است. او در یک تعریف نهایی از جامعه اطلاعاتی می‏گوید: «جامعه‏ای که در آن کیفیت زندگی، همانند چشم‏اندازهای تحول اجتماعی و توسعه اقتصادی، به میزان رو به تزایدی، به اطلاعات و بهره‏برداری از آن وابسته شود، جامعه اطلاعاتی است.» به اعتقاد او، در چنین جامعه‏ای، استانداردهای زندگی، الگوهای کار و فراغت، نظام آموزشی و بازار کار به میزان کاملاً محسوسی تحت‏الشعاع پیشرفت هایی قرار گرفته که در قلمرو اطلاعات و دانش‏ها روی داده است (حسنی،1384: 99).

کنفرانس منطقه‏ای آسیا - اقیانوسیه برای تدوین دیدگاه این دو قاره در مورد اجلاس جهانی سران در دی ماه 1381 (ژانویه 2003) در توکیو برگزار شد. در اعلامیه توکیو، جامعه اطلاعاتی بدین گونه تعریف شده است: «مفهوم جامعه اطلاعاتی این است که شبکه‏های توسعه یافته فناوری‏های ارتباطی و اطلاعاتی، دسترسی‏های مؤثر، مناسب و مساوی به اطلاعات و مضامین مناسب با قابلیت دسترسی بالا، می‏تواند به مردم در شکوفایی استعدادهای خویش، پیشبرد توسعه اقتصادی و اجتماعی، بالا بردن کیفیت زندگی، از بین بردن فقر و گرسنگی و تسهیل فرآیند تصمیم‏گیری‏های مشارکتی کمک کند.» (فرقانی، 1382: 1)

معیارهای بررسی و ارایه تعریف از جامعه اطلاعاتی در حوزه‏های اقتصادی، فناوری، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی طبقه‏بندی می‏شوند:

معیار اقتصادی جامعه اطلاعاتی:

اقتصاد اطلاعات، مطالعه و بررسی تولید، توزیع، بازاریابی، قیمت‏گذاری، فروش، مصرف و کلیه درآمدهایی است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم از طریق تولید، انتشار، فروش، ذخیره، پردازش و دسترسی به اطلاعات حاصل می‏شود. در جامعه جهانی، اطلاعات و دسترسی به آن چنان ارزش و اهمیتی دارد که یکی از ارکان اساسی توسعه و محور تصمیم‏گیری در تمامی سطوح سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است. اقتصاد اطلاعاتی یعنی اقتصاد اطلاعات محور، اقتصاد دانش‏محور. اقتصاد دیجیتال و یا اقتصاد اینترنت را می‏توان به عنوان اولین معیار و وسیله‏ای برای پیشرفت به سوی جامعه اطلاعاتی نام برد.  

معیار فناوری جامعه اطلاعاتی:

طرفداران این نگرش، فناوری اطلاعات و ارتباطات را بستر توسعه در جامعه اطلاعاتی می‏دانند. آنها جامعه شبکه‏ای و مجازی حاصل از ارتباط میلیون ها رایانه را بزرگترین بستر تبادل اطلاعات و ارتباط میان مردم در فضای مجازی تلقی می کنند. نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان محور بسیاری از تحولات جهانی، امری انکارناپذیر است و به عنوان یکی از مهم ترین ابزارها و بسترهای توسعه همه‏جانبه، زمینه‏های لازم را برای اداره و مدیریت اطلاعات از طریق تولید، پردازش، توزیع و مبادله اطلاعات فراهم می‏آورد.

معیار اجتماعی توسعه جامعه اطلاعاتی:

تحول اجتماعی مبتنی بر اطلاعات، شامل تأثیر آزادی تدوین قانون حاکم بر مبادله اطلاعات است که در آن، ایجاد شبکه اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی می‏تواند به تجدید حیات خانواده و جامعه منجر شود. توسعه دانش و سواد عمومی و اطلاعاتی منجر به ارتقای جایگاه شخصیتی بشر شده و مفاهیمی چون دموکراسی دیجیتالی که زاییده عصر اطلاعات است، هویت جدیدی را برای انسان این عصر تعریف می‏کند. توزیع دانش در تمامی سطوح جامعه، منجر به آشنا شدن مردم با حقوق شان می‏شود و زمینه ظهور فقر و پدیده‏های منفی اجتماعی کاهش می‏یابد و در نتیجه جامعه اطلاعاتی، مفسر چهارچوب مثبت از زندگی اجتماعی برای انسان عصر اطلاعات می‏شود.

معیار سیاسی توسعه جامعه اطلاعاتی:

توسعه نیافتگی سیاسی در عصر اطلاعات، سبب فقدان بینش صحیح در جامعه برای گزینش و تعیین سرنوشت خویش می‏شود و در اثر همین مشکل، موج حملات خبری بوسیله کارتل‏های بزرگ خبری می‏تواند حتی منجر به بروز انقلاب در چنین جوامعی شود. جامعه اطلاعاتی با ابزارهای خود می‏تواند بینش و دانش لازم را در این حوزه در اختیار مردم قرار دهد و مانع بسیاری از تبعات منفی شود. 

معیار فرهنگی توسعه جامعه اطلاعاتی:

گسترش و تنوع ابزارها و امکانات اطلاعاتی و ارتباطی و تبدیل شدن دنیای حاضر به دهکده جهانی که در آن سرعت انتقال اطلاعات و دانش تا حد زیادی بالا رفته است، به طرز غیر قابل باوری، ساختارهای فکری و فرهنگی جوامع را همسان و همگون ساخته است. برای کاربردی شدن هر فناوری یا دانش به صورت عام و پذیرش آن، باید در چهارچوب‏های فرهنگی تلاش کرد تا موضوع به عنوان یک فرهنگ در جامعه مورد بررسی و کاربری قرار گیرد (وبستر، 1380).

جامعه اطلاعاتی در چهارچوب ایدئولوژی نظام نو آزادی‏گرا

حضور فعال و پر تحرک جامعه مدنی در طول زمان، تدارک و برگزاری اجلاس جهانی سران در ژنو، هواداران جامعه اطلاعاتی را از لحاظ توجیه مبانی نظری آن در چهارچوب ایدئولوژی نظام سیاسی و اقتصادی نو آزادی‏گرا، با دشواری‏ها و تعارض‏های خاصی رو به رو کرد. مدافعان این ایدئولوژی تأکید می‏کنند که هدف از ایجاد جامعه اطلاعاتی، به عرضه هر چه بیشتر کالا و خدمات جدید محدود نمی‏شود، بلکه این جامعه نوین وضعیتی پدید می‏آورد که بر اثر آن، نابرابری‏ها کاهش می‏یابد و بهره‏مندی‏های عمومی در تمامی بخش‏ها به سرعت افزایش و گسترش پیدا می‏کند. مفهوم جامعه اطلاعاتیِ طرف توجه اتحادیه بین‏المللی ارتباطات دور، که در جریان برنامه‏ریزی و زمینه‏سازی برای برگزاری اجلاس جهانی سران مورد استفاده قرار گرفت نیز بر همین اساس و بدون در نظر گرفتن دیدگاه‏های انتقادی مربوط به آن، انتخاب شده بود.

"فیلیپ کئو"  (Phillipe Keo) مدیر پیشین «خش جامعه اطلاعاتی» یونسکو، از محققان و متخصصان ارتباطی برجسته فرانسه است. این محقق انتقادنگر فرانسوی که دو کنگره بین‏المللی یونسکو درباره «اخلاق اطلاعات» در سال های 1997 و 1998 را سرپرستی کرده بود، «سومین کنگره بین‏المللی مربوط به اخلاق اطلاعات: حق دسترسی جهانی به اطلاعات در قرن بیست ‏و یکم» را در پاییز 2000 برگزار کرد. او در این کنگره، سخنرانی مهمی با عنوان «حقوق و اخلاق در جامعه اطلاعاتی» ایراد کرد. کئو با تأکید بر پدیده جهان‏شمول جامعه اطلاعاتی، اهمیت توجه به مسأله جدید ناشی از این پدیده را که «اموال عمومی و مشترک جهانی» و مقررات‏گذاری آنها را در برمی‏گیرد، مطرح کرد و یادآور شد که اکنون مفهوم دسترسی همگانی به اطلاعات و مسائل مربوط به مالکیت معنوی، مقررات‏گذاری جهانی برای مبادلات الکترونی و کالایی سازی معرفت‏ها، از جمله چالش‏های تازه جامعه بین‏المللی به شمار می‏روند.